İdrak Dini Araştırmalar Dergisi

Öz

Azerbaycan, jeo-stratejik konumu itibariyle tarih boyunca bölgesel güçlerin dikkatini çeken bir coğrafyada yer almaktadır. Bu coğrafyada İslâmiyet öncesinde Mazdekîlik, Maniheizm ve Zerdüştlük gibi bölgesel inanç yapıları yanında Hristiyanlık ve Yahudilik gibi dinler de vardı. Ayrıca Türklerin varlığı sebebiyle bölgede Gök Tanrı (Tengricilik) inancı da temsil edilmekteydi.
İslâmiyet, ilk halifelerden Hz. Ömer döneminde sahabenin eliyle bölgeye taşındı. Kısa sürede de etkin oldu. Böylece Azerbaycan ilk İslâm beldeleri arasında yerini aldı. Süreç içerisinde diğer İslâm bölgelerinde olduğu gibi, farklı siyasî ve kültürel etkileşim veya tecrübeler ile fırkalaşmalar çerçevesinde vücut bulan din anlayışlarıyla tanıştı. Bu bağlamda Haricîlik, Mu’tezile ve Şîa gibi siyasî-itikâdî fırkalar; Hanefîlik, Şâfiîlik, Malikîlik ve Hanbelîlik gibi fıkıh ekolleri dikkat çekti. Özellikle Safevîler öncesi dönemde bölgede Tebriz, Erdebil, Bakü, Şamahi ve Berda gibi şehirler Ehl-i Sünnet ekollerinden Hanefî düşüncesinin yoğun olduğu yerlerdi. Ayrıca Azerbaycan’da Safevîyye, Sühreverdiyye veya İşrakiyye, Halvetiyye, Hurûfiyye, Nakşibendiyye, Gülşeniyye gibi tasavvufî yapılar ile Âhîlik gibi oluşumlar ve Ehl-i Hak gibi gulat fırkalar da temsil edildi. Ancak Şah İsmail öncülüğünde kurulan Safevîler Devleti, Şiîliği resmî devlet politikası haline dönüştürünce bölgede Şiîlik yayılmaya başladı.